وب سایت همشهری شش و هفت - فاطمه احمدی: تاریخ پزشکی ایران به گذشته‌های دور باز می‌گردد. نخستین مرکز آموزش طب ایران در قرن سوم میلادی (دوره ساسانیان) در دانشگاه معروف آن زمان، جندی‌شاپور برپا شد. اما «دوران طلایی پزشکی ایران» بین سده چهارم تا نهم میلادی بود. در این عصر، چند نفر از برجسته‌ترین پزشکان تاریخ طب جهان از جمله زکریای رازی و ابن سینا پرورش یافتند.

 تاثیر این دو پزشک برجسته به مدت بسیار طولانی تا سده هفدهم میلادی تداوم یافت. پزشکی نوین ایران در اواسط قرن نوزدهم میلادی پس از تاسیس دارالفنون در سال 1268 هجری قمری پا گرفت و در سال 1313 خورشیدی با گشایش دانشکده پزشکی دانشگاه تهران شکوفا شد. بنابراین شگفت انگیز  نیست که دانشی با این پیشینه در ایران، صاحب یک موزه تخصصی در تهران باشد.

نمایی از موزه تاریخ علوم پزشکی

 صفحه موزه‌گردی این هفته به گشت و گذار در موزه ملی تاریخ پزشکی ایران و آشنایی با شماری از آثار برجسته آن اختصاص دارد.  این موزه در تهران، خیابان کارگر شمالی، بالاتر از چهارراه جلال آل احمد، ورودی  شماره یك پردیس دانشگاه تهران واقع شده است.

‌اسناد پزشکی در کالسکه‌خانه امیرکبیر

بنایی که موزه ملی پزشکی در آن مستقر شده، بنایی است که در دوره ناصرالدین شاه قاجار به دستور میرزا تقی‌خان امیرکبیر ساخته شد و به روایتی کالسکه‌خانه امیرکبیر بوده است. این بنا در تیر سال 1378در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید. سپس درسال 1380 با همکاری سازمان میراث فرهنگی و دانشگاه علوم پزشکی تهران، موزه ملی تاریخ علوم پزشکی در آن افتتاح شد.

همچنین در سال 1391 در سایت موزه‌های دانشگاهی (UMAC) در بین بیش از سه هزار موزه دانشگاهی دنیا، به عنوان اولین موزه دانشگاهی ایران ثبت شد. این موزه از بخش‌های متنوعی تشکیل شده که برخی از آنها عبارتند از بخش دیرین انسان شناسی، مردم‌شناسی، دامپزشکی، چشم‌پزشکی، دندان‌پزشکی، دواخانه نظامی و بخش‌های مربوط به ابزار و اسناد پزشکی از دوران پیش از تاریخ تا دوره معاصر.

‌مومیایی 900 ساله بانوی 65 ساله

تكنیك مومیایی در كشور مصر برای بقای جسد به دلیل اعتقاد به «كا» انجام می‌شد. مصری‌ها معتقد بودند كه روح انسان «كا» پس از مرگ نیز در بدن وجود دارد ولی در ایران چه در دوران پیش از ورود اسلام كه دین زرتشت رواج داشت و چه بعد از ورود اسلام، مومیایی كردن بنابر باورهای مذهبی مجاز شمرده نمی‌شد.

 با این حال، نمونه‌هایی از اجساد در ایران یافت شده‌اند كه به صورت طبیعی مومیایی شده‌اند. از جمله این شرایط طبیعی می‌توان به درصد بالای نمك موجود در خاك، رطوبت كم محیط و نبود میكروارگانیسم‌ها اشاره کرد. یكی از این مومیایی‌های طبیعی كه تقریبا به صورت كامل از تخریب حفظ شده است، مربوط به زنی 65 ساله است كه در اطراف یزد پیدا شده و حدودا 900 سال قدمت دارد.

‌جمجمه 5000 ساله با آثار جراحی ترپانسیون

امروزه عمل جراحی بدون وسایل و ابزارهای تخصصی و مدرن، داروهای شیمیایی گوناگون و روش‌های خاص جراحی امكان‌پذیر نیست ولی شواهدی در دست است كه نشان می‌دهد حدود پنج هزار سال پیش در ایران اعمال جراحی ‌ روی انسان‌ها انجام می‌گرفته كه بیانگر دقت و مهارت آنها در تشخیص دقیق بیماری و چیره‌دستی‌شان در انجام عمل‌های جراحی بدون ابزار تخصصی جراحی است.

یك نمونه از این جراحی‌ها، روی یك دختر 13 ساله در شهر سوخته‌ زابل انجام شده است و نشان می‌دهد كه این دختر مبتلا به بیماری هیدروسفالی (جمع شدن مایع درون جمجمه) بوده است. مطالعات میكروسكوپی و آزمایشگاهی انجام شده روی این جمجمه در كمال حیرت نشان داده‌اند كه بافت‌های جراحی شده در حال ترمیم بوده‌اند و این دختر كاملا بهبود پیدا كرده بود!

از دعا درمانی تا زالو اندازی

بخش مردم شناسی به بازنمایی میراث مردمی ایران در علوم پزشکی اختصاص دارد. یكی از میراث‌های كهن و پر ارج این سرزمین، تجربه‌های ارزشمند مردمی است كه در طول هزاران سال برای دور نگه ‌داشتن بیماری‌ها از خود کوشش كرده‌اند و هر نسل چیزی به فرآورده‌‌های نسل پیش از خود افزوده است. بدین ترتیب در هر شهر و دیار، گنجینه‌های بزرگی از تجربه‌های پزشكی در ذهن کهنسالان باقی مانده است. هنوز هستند مردمانی كه از خاصیت گل و گیاه محل خود آگاهی كافی دارند و رنج بسیاری از بیماران را با همان گیاهان كاهش می‌دهند.

جمع‌آوری این تجربه‌ها و روش‌های درمانی كهن از سراسر سرزمین ایران، بی‌گمان باعث حفظ گنجینه‌های بزرگی از فرهنگ ملی خواهد شد. در میان ایرانیان قدیم حفظ صحت بدن شرط اول حفظ سلامت روحی بوده است؛ چندان که در مناجات‌ها و نمازهای‌شان صحت و نیروی تن را پایه‌ اول صحت روح می‌دانستند. طب سنتی در ایران مبتنی بر دو محور اساسی است: اول،اندیشه‌ها و اعتقادات سنتی و باورهای مردم كه بیشتر شفاهی است و به آن طب عامیانه می‌گویند و شامل اعمال آیینی مانند دعا درمانی و بیرون راندن نیروهای بیماری‌زا از بدن بیمار است.

یکی از حکیمان زمان قاجار میان مردم

دوم، سنت طبی مندرج در متون قدیم است كه بسیاری از روش‌های آن از نظر علم پزشكی مدرن مفید تشخیص داده شده است؛ مانند حجامت، زالو اندازی، رگ‌زنی و از این قبیل. ابزار طب سنتی که در بخش مردم‌شناسی به نمایش درآمده شامل شاخ‌های حجامت، كلبتین‌ها (انبرك‌های دندانپزشكی)، ابزارهای دعا درمانی، ترازوهای دقیق، قیچی‌ها، نیشترها، چاقو‌ها و کیف حکیم‌باشی است.

اوج شكوفایی پزشكی

شكوه تمدن ایرانی را می‌توان در لابه‌لای كتب خطی و رساله‌های دست‌نویس و اسناد به جای مانده از پیشینیان كه در كتابخانه‌ و گنجینه‌های خطی وجود دارد، مشاهده کرد. با مروری بر این میراث عظیم در می‌یابیم كه ایرانیان نه تنها به ترجمه‌ آثاری از زبان‌های یونانی و سریانی اقدام كردند بلكه با اتكا به اندیشه و تفكر ایرانی، تحول‌ بزرگی ‌ در علوم زمان به ویژه در علم طب به وجود آوردند. پیشینه شکوفایی علوم پزشكی در ایران پس از اسلام به قرن سوم و چهارم هجری قمری و مشخصا به دوران زندگی محمد بن زكریای رازی می‌رسد.

او در اواخر قرن سوم و اوایل قرن چهارم شروع به تألیف كتاب‌های مهمی با موضوع طب کرد. تعداد این تالیفات آنگونه كه ابوریحان بیرونی گفته، بیش از 56 كتاب بزرگ و كوچك است. از این میان، مهم‌ترین آنها، کتاب «الحاوی» است كه دایره‌‍‍‌المعارف مفصلی در علم پزشكی محسوب می‌شود. دیگر كتاب مشهور او «المنصوری» یا «طب المنصوری» است كه نسبت به كتاب «الحاوی» مختصرتر است و در 10 جزء تالیف شده یكی از قدیمی‌ترین نسخه‌های این کتاب، زینت‌بخش غرفه نسخ خطی موزه‌ ملی تاریخ علوم پزشكی است. این نسخه كه در سال 484 هجری قمری کتابت شده، به خط نسخ كهن نگاشته شده است. كاغذ آن از نوع كاغذ سمرقندی و جلد آن نیز تیماج عنابی است.

‌مدرک فارغ‌التحصیلی ارسطو خان از دارالفنون

یکی از بخش‌های جالب توجه موزه تاریخ علوم پزشکی ایران، اسناد پزشكی موجود در غرفه‌ اسناد و نسخ خطی است که اسناد جالب توجهی از دوره معاصر را در برمی‌گیرد. برخی از این اسناد عبارتند از:‌ مجموعه‌ای از اسناد پزشكی متعلق به تشكیلات اولیه بهداشتی در ایران یا همان اداره صحیه عمومی با موضوعاتی همچون تعیین اطبای شهر‌های مختلف، اعلان‌های صحی در باب انواع بیماری‌ها، اعلان وزارت معارف در باب شرایط مجوز احداث مطب در تهران و آمار مرگ و میر بر اثر بیماری‌های مختلف در تهران. شاخص‌ترین اثر موجود در این بخش، دیپلم چهارخانه‌ای است متعلق به میرزا ارسطو خان که در فاصله سال‌های 1915 تا 1919 میلادی در مدرسه دارالفنون تحصیل می‌کرده است.

‌خورشید چشم‌پزشکی ایران

غرفه‌ چشم‌پزشكی موزه‌ ملی تاریخ علوم پزشكی شامل اسناد، ابزار كار و لوازم شخصی پروفسور محمدقلی شمس، بنیانگذار چشم پزشكی نوین در ایران است. وی متولد 1283 خورشیدی در تهران است. نخستین كار پروفسور شمس پس از اتمام تحصیلات در فرانسه و بازگشت به وطن، برپایی بخش چشم پزشكی ارتش در خیابان حافظ بود، سپس در زیر ساختمان مدرسه‌ دارالفنون چشم‌پزشكی مدارس را راه‌اندازی کرد.

پروفسور شمس برای مبارزه با بیماری تراخم در جنوب ایران از انجمن چشم پزشكی جهانی تقاضای تعدادی پزشك کرد و توانست بیماران تراخمی را درمان و این بیماری را در مناطق جنوبی ایران کمابیش ریشه كن كند. از دیگر اقدامات ارزشمند او می‌توان به مواردی چون انجام اولین پیوند قرنیه در ایران (1313)، انجام پیوند صلبیه و پیوند توام صلبیه و قرنیه (1314)، دایر كردن انجمن چشم پزشكی ایران (1326)، احداث بیمارستان فارابی و انتشار مجله‌ انجمن چشم پزشكی ایران (1347 هـ‌.ش) اشاره کرد. پروفسور شمس در شهریور سال  1375 در 92 سالگی درگذشت.

‌وقتی پزشکی و دامپزشکی یکی بود!

در ایران و در دوره مادها و هخامنشیان (هزاره سوم تا ششم پیش از میلاد) اكثر موبدان و مغان دامپزشك بودند و این شغل بسیار شریف و بزرگ شمرده می‌شد. تعلیمات دامپزشكی جزو تعالیم دینی درآمده بود و فقط مغان و موبدان به آن دست می‌یافتند. در این دوران بنا بر شواهد و اسناد تاریخی پزشك انسان‌ها و دام‌ها یكی بود؛ یعنی پزشك، دامپزشك هم محسوب می‌شد!

در ایران قدیم از مدارك متفرق چنین بر می‌آید كه طاعون گاوی، سیاه‌ زخم، نوعی آنژین شدید، تورم حاد گوش میانی، كرم‌های روده‌ای و بسیاری از بیماری‌های دیگر حیوانی را می‌شناختند و آگاه به اعمال جراحی دامپزشكی یعنی خون‌گیری، داغ كردن، شكسته‌بندی، بیرون آوردن تومورها و دمل‌ها، تراشیدن سم، اصول نعلبندی و اصلاح دست و پا بودند و اگر به واسطه‌ عدم مهارت، موجب مرگ یا معیوب كردن ستور می‌شدند، باید غرامت می‌پرداختند.

 نكته‌ مهم دیگر در دامپزشكی ایران، پیگیری بیماری‌های همه‌گیر دامی مخصوصا بیماری‌های اسب در طول تاریخ است، زیرا اسب مورد توجه فراوان ایرانیان بود و مسائلی مانند اندام‌شناسی اسب، پرورش و تربیت اسبان، شناخت سن از روی دندان‌ها، رنگ‌های مختلف اسب‌ها و تطابق آنها با خواص فیزیولوژیك به حدی مورد توجه پزشکان ایرانی بود که می‌شود گفت برخی اطلاعات آنها از اسب کمابیش با اطلاعات امروزی برابری می‌کرد.

یکی از مهم‌ترین اسناد و مدارک  بخش دامپزشکی موزه، تصویری مربوط به آناتومی اسب است که حدود 500 سال پیش نقاشی شده هرچند این تصویر از نظر علمی جزو اسناد از رده خارج است اما از نظر تاریخی و هنری جایگاه بالایی دارد.

‌انتقال دندانپزشکی از دکان سلمانی به مدرسه طب

این بخش از موزه ملی تاریخ علوم پزشکی ایران شامل ابزارهای دندانپزشكی است که از سوی استادان و پزشکانی همچون دکتر اخلاقی، دکتر مصفا، دکتر یزدی، دکتر نواب، دکتر طاهرزاده و دکتر صدرعاملی به این موزه هدیه شده است.دندانپزشكی نیز مانند سایر شاخه‌های علم پزشکی پیشینه‌ای دور و دراز در ایران دارد اما این رشته به شکل امروزی از اواخر سده سیزدهم هجری شمسی در ایران پاگرفت.

در واقع، تا سال 1290 شمسی وضع دندان‌سازی مانند وضع طبابت و دواسازی تابع هیچ قاعده و ضابطه‌ خاصی نبود؛ به طوری كه برای درمان بیماری‌های دهان و دندان اعیان و اشراف همواره از دندانپزشكان خارجی استفاده می‌شد و درمان طبقات محروم اجتماع به عهده‌ سلمانی‌ و شاگرد زرگرها و عطارها بود! آنها نیز اغلب با روش‌های خاصی که داشتند، نسبت به كشیدن دندان‌ها یا گذاشتن روكش دندان مصنوعی اقدام می‌كردند و برای دردهای شدید و اورام دهانی، از داروهایی كه عطارها تجویز می‌كردند، بهره می‌بردند.

 تا اینكه در سال 1290 شمسی اشتغال به حرفه دندان‌سازی مانند طبابت موكول به تحصیل اجازه‌نامه‌ رسمی از وزارت معارف شد. از سال1297شمسی تعدادی از اطباء خارجی چون دكتر استپانیان (اهل تركیه) و دكتر میلچارسكی(اهل لهستان) به استخدام اداره صحیه درآمدند و با موافقت وزارت معارف كلاس‌هایی را برای تربیت و آموزش دندان‌سازی تشكیل دادند، ولی در همین ایام كه مصادف با تاسیس مدرسه‌ طب در دارالفنون بود، لزوم آموزش نكاتی از بیماری‌های دهان و دندان به محصلان مدرسه‌‌ طب ضروری تشخیص داده شد و دكتر لقمان‌‌الدوله ادهم، رئیس وقت مدرسه طب، دكتر محسن سیاح را مامور تدریس بیماری‌های دهان به شاگردان مدرسه طب کرد.

 دکتر سیاح تحصیلات عالیه دندانپزشكی خود را در اروپا به اتمام رسانده و تازه به ایران بازگشته بود. بنابراین می‌توان او را  اولین دندانپزشك ایرانی دانست كه صاحب تحصیلات آكادمیك در این رشته بود یا به عبارت دیگر، موسس و پدر دندانپزشكی نوین ایران به شمار می‌آمد. در سال 1309، مدرسه‌ دندان‌سازی وابسته به مدرسه‌ عالی طب دایر شد و در سال 1316 نیز دانشكده‌ دندانپزشكی دانشگاه تهران به عنوان اولین دانشكده‌ دندانپزشكی كشور تاسیس شد.

‌دواخانه نظامی

دواخانه نظامی از کهن‌ترین داروخانه‌های ایران است که توسط هادی‌خان سرتیپ برای استفاده وزارت جنگ تاسیس شد و کلیه لوازم آن را از کشور اتریش خریداری کردند. پس از فوت هادی‌خان، خواهرزاده او - عبدالحسین‌خان نظامی - مسئولیت داروخانه را بر عهده گرفت و چندی بعد این داروخانه بابت طلب عبدالحسین‌خان از ارتش به او واگذار شد.

پس از فوت عبدالحسین خان در سال 1319 فرزند او دکتر امیر هوشنگ نظامی که  استاد برجسته دانشکده‌های پزشکی و داروسازی دانشگاه تهران بود، عهده‌دار اداره داروخانه پدرش شد. این داروخانه قدیمی در سال 1367 تعطیل شد و پس از فوت دکتر امیر هوشنگ نظامی در سال 1371 به دانشکده داروسازی دانشگاه تهران انتقال پیدا کرد.

آنگاه در سال 1381 با تلاش و پیگیری خانم دکتر زرین دخت شرقی، همسر دکتر نظامی، داروخانه به همراه تجهیزات و اسناد مربوطه به موزه ملی تاریخ علوم پزشکی اهدا شد. مسئولان موزه نیز  با استفاده از عکس‌های قدیمی و با هزینه خانم دکتر شرقی، داروخانه نظامی را به صورت اصلی و اولیه خود بازسازی کردند. داروخانه نظامی پس از بازسازی در دوازدهم شهریور 1382 افتتاح شد.

تجهیزات به نمایش درآمده در این داروخانه عبارت است از دستگاه شیشه پرکن، دستگاه شربت‌سازی، دستگاه صافی، همزن، دستگاه حب بر، دستگاه عصاره‌گیر، ترازو، هاون چینی، دستگاه تقطیر، ظروف آزمایشگاهی،‌ دستگاه پرس برای تهیه کاشه، دستگاه آلبومین متر، قالب قرص زنی، سرنگ شیشه‌ای مدرج، آتش‌گردان، چراغ الکلی، ساکشن دستی، ظروف دو جداره برای حرارت غیر مستقیم، قالب شیاف، قالب قرص، دستگاه مهر برجسته وکلیشه‌های قدیمی مورد استفاده در داروخانه.

شعبه موزه ملی ایران در موزه تاریخ پزشکی

این بخش با کمک و پشتیبانی موزه ملی ایران در همان سال‌های اولیه تاسیس موزه تاریخ علوم پزشکی راه‌اندازی شد و شامل 163 اثر با موضوع پزشکی است. این اشیا شامل سفال‌ها، شیشه‌ها و مفرغ‌هایی است که دارای مصارف پزشکی بوده‌اند و سالیان سال در مخزن موزه ملی ایران نگهداری می‌شدند.

پرتره ابن سینا

 سپس با تفاهمنامه مشترکی که بین موزه ملی و موزه تاریخ پزشکی به امضا رسید، به صورت امانی در اختیار موزه ملی تاریخ علوم پزشکی قرار گرفتند تا نمایش‌دهنده پیشینه و سیر تحول پزشکی ایران در روزگاران کهن باشند.